مذاکرات هسته ای و چشم انداز تنش زدایی در غرب آسیا

به گزارش راهبرد معاصر؛ در هفته گذشته، آخرین گام در تغییر نظم سیاسی خاورمیانه با سفر رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه به عربستان سعودی برداشته شد. این اقدام به طرز چشم گیری نشان می دهد که چگونه نظم منطقه ای در حال تغییر است؛ زیرا دشمنان و رقبای منطقه ای به دنبال مقابله با شرایط متغیر بین المللی و یافتن راه هایی برای سازگاری با یکدیگر هستند.

ایران و عربستان سعودی که دشمنان سرسخت برای کسب هژمونی منطقه ای در سرتاسر جهان عرب هستند، به تازگی پنجمین نشست مقامات ارشد امنیتی خود را به پایان رساندند و ممکن است دیداری بین وزرای خارجه در راه باشد. در ماه مارس، اسرائیل میزبان اولین نشست وزرای خارجه چهار کشور عربی در خاک خود بود. در ماه فوریه، اردوغان برای صلح با حاکمان امارات متحده عربی به ابوظبی رفت و سپس در ماه مارس از اسحاق هرتزوگ، رئیس‌ اسرائیل استقبال کرد.

چهار قدرت منطقه‌ای نوظهور - عربستان سعودی، ترکیه، ایران و اسرائیل – همگی برای دستیابی به اهداف خود، در جستجوی متحدان و شرکای جدید هستند. حتی گهگاهی آن ها به شیوه کمتر تقابل آمیز با یکدیگر رفتار می کنند. پس‌زمینه این بازاندیشی در رویکردها، دور شدن آمریکا از خاورمیانه برای تمرکز بر چالش‌های روسیه و چین است. روسیه، تا همین اواخر در منطقه در حال رشد بوده است، اما اکنون ممکن است مجبور باشد برای مقابله با جنگ خود در اوکراین و رویارویی با ناتو، مقداری از منطقه خاورمیانه فاصله بگیرد.

عنصر دیگر در چشم‌انداز جدید خاورمیانه این است که سه مرکز قدرت سنتی - بغداد، قاهره و دمشق - در حال حاضر مشغول مشکلات اقتصادی و سیاسی داخلی خود هستند و تنها به بازیگران جزئی در شکل‌دهی مجدد نظم خاورمیانه تقلیل یافته‌اند. قابل توجه ترین مسئله این است که مصر که زمانی قدرت مرکزی منطقه بود، از هر گونه نقش رهبری محو شده است.

دیدار محمد بن سلمان و رجب طیب اردوغان در جده (در 28 آوریل) بسیار برجسته بود. اردوغان و محمد بن سلمان از سال 2018 در نقطه مقابل یکدیگر قرار داشتند. رهبر ترکیه قول داد که «آسمان و زمین» را جابه جا می کند تا مسئولین قتل وحشیانه جمال خاشقجی روزنامه نگار سعودی را در داخل کنسولگری عربستان در استانبول به عدالت بسپارد. امنیت ترکیه مکالمات رسانه ای که مخفیانه در میان قاتلان سعودی از داخل کنسولگری ضبط کرده بودند، فاش کرد و این عملیات را به نزدیکترین دستیاران محمد بن سلمان مرتبط کرد. اردوغان دستور داد 26 عامل متهم سعودی به صورت غیابی محاکمه شوند، اما سپس در 7 آوریل از این تصمیم خودداری کرد تا سازش او با محمد بن سلمان ممکن شود.

عربستان سعودی به همراه سه پادشاهی عربی خلیج فارس و مصر ، محاصره زمینی، دریایی و هوایی علیه قطر را رهبری کرده بود تا آن را مجبور به تبعیت از سیاست های خارجی خود کند. اما اردوغان حتی نیروهای ترکیه را برای محافظت از مرز قطر در برابر حملات احتمالی عربستان فرستاد. این محاصره شکست خورد و با فشار رئیس جمهور سابق آمریکا برداشته شد.

پس از قیام های عربی در سال ۲۰۱۱ که چهار رهبر مستبد عرب سرنگون شدند و مشروعیت پادشاهی های عربی خلیج فارس به چالش کشیده شد، رهبران ترکیه از اخوان المسلمین حمایت کردند. آنکارا و استانبول به مرکز مخالفان در تبعید تبدیل شد؛اگرچه اردوغان اخیراً فعالیت های خود را در آنجا محدود کرده است.

هر یک از این چهار قدرت منطقه ای انتظارات و اهداف متفاوتی در سر دارند. اردوغان به دنبال این است که از خزانه های فراوان عربستان سعودی برای دریافت میلیاردها کمک مالی و سرمایه گذاری برای اقتصاد به شدت بیمار خود استفاده کند. اسرائیل از شرکای عرب خود می خواهد که به آن کمک کنند تا با تهدید نظامی ایران در منطقه و حزب الله لبنان مقابله کند و فشار برای تشکیل کشور فلسطین را خنثی نماید.

محمد بن سلمان از اردوغان می‌خواهد که پیگیری پرونده قتل خاشقجی را کنار بگذارد و به عربستان سعودی در اتحادی از کشورهای عرب سنی بپیوندد تا به عنوان وزنه‌ای در مقابل ایران شیعه عمل کند. ولیعهد به اولین هدف خود دست یافته است، اما بعید است ترکیه به چنین اتحادی علیه ایران بپیوندد، زیرا تهدید مشابهی را تجربه نمی کند.

این عصر جدید تنش زدایی تا کی ادامه خواهد داشت؟ آیا ساختار امنیتی جدید مشترک بین این چهار قدرت منطقه ای واقعا امکان پذیر است؟ اینکه آیا ایران می تواند در چنین ترتیباتی ادغام شود یا خیر، ممکن است مسئله اصلی باشد. دستیابی به موفقیت در گفتگوهای ایران و عربستان به سمت سازش به جای تداوم رویارویی، یکی از پیش نیازهای ضروری است.

مذاکرات هسته ای وین احتمالاً سرنوشت تنش زدایی نوپای خاورمیانه را تعیین خواهد کرد. اگر توافقی بین ایران و آمریکا برای بازگشت به برجام وجود داشته باشد، در این صورت واشنگتن به احتمال زیاد از خاورمیانه جدا می‌شود تا بیشتر بر روسیه و چین تمرکز کند. این باعث خواهد شد تا چهار بازیگر اصلی منطقه به تلاش خود برای یک روش زندگی صلح آمیز ادامه دهند. با این حال، اگر توافقی حاصل نشود وآنچنان که کشورهای غربی مدعی‌اند ایران به سمت ساخت بمب هسته‌ای پیش برود، احتمالاً تنش‌زدایی نوپا امروز اولین قربانی خواهد بود. رقابت بین ایران و عربستان سعودی به خوبی می تواند به یک مسابقه تسلیحات هسته ای تبدیل شود. در این شرایط احتمال اقدام نظامی اسرائیل یا ایالات متحده علیه تأسیسات هسته ای ایران نیز به شدت افزایش خواهد یافت. 

مذاکرات وین بیش از یک ماه است که به بن بست رسیده است و چشم انداز موفقیت آنها همچنان کم رنگ است. بنابراین، خوش بین بودن به تنش زدایی پایدار در خاورمیانه دشوار است.